De grote Europese chimpanseepuzzel

Het zal onze vaste bezoekers zeker zijn opgevallen: in tegenstelling tot de gorillagroep waar veel jongen zijn, is er bij de chimpansees al een aantal jaren niets geboren. De reden voor deze tijdelijke geboortestop was – naast plaatsingsproblemen van jonge dieren en het op de loer liggen van inteelt - een belangrijk onderzoeksproject van het Europese fokprogramma voor chimpansees (chimpansee-EEP). Dit EEP is sinds een aantal jaren bezig om goed in kaart te brengen welke van de vier chimpansee-ondersoorten vertegenwoordigd zijn in Europese dierentuinen en bij welke dieren er sprake is van voorouders van verschillende ondersoorten.

Ondersoorten en hybriden

Geografisch gescheiden populaties van een bepaalde diersoort die genetisch een beetje van elkaar verschillen, noemt men ‘ondersoorten’. Soms verschillen ondersoorten op het oog al een beetje, in andere gevallen lijken ze hetzelfde. In de natuur komt het bij chimpansees aan de randgebieden waar twee ondersoorten elkaar treffen wel eens tot kruisingen. De verschillende ondersoorten zijn in elk geval genetisch zo sterk aan elkaar verwant dat ze met elkaar vruchtbare jongen kunnen krijgen. Dit resultaat van vermengde ondersoorten noemt men ‘hybriden’. In dierentuinen, waar decennia geleden wildvangdieren van verschillende herkomst bij elkaar geplaats zijn, komen ook hybriden voor.

Waarom ‘ondersoorten-zuiver’ fokken?

Van een aantal bedreigde diersoorten zijn al in dierentuinen geboren dieren terug gezet in de natuur. Het is dan belangrijk dat de juiste ondersoort wordt losgelaten in een bepaald gebied omdat deze genetisch aangepast kan zijn om te overleven in dit gebied.  De specifieke genetische eigenschappen die overlevingswaarde hebben, behouden dieren ook na een aantal generaties in een dierentuin.

Een test ontwikkelen

Wetenschappers erkennen op dit moment vier verschillende ondersoorten van chimpansees, elk met een ander natuurlijk verspreidingsgebied in West-, Centraal-, of Oost-Afrika. Het was een uitermate moeilijke klus om een goed werkende genetische test voor de ondersoortendeterminatie te ontwikkelen. Daarbij heeft elke chimpansee uniek DNA, maar waar zitten de voor populaties relevante verschillen? En hoe maak je een test nauwkeurig genoeg dat ook nog vastgesteld kan worden dat bijvoorbeeld drie grootouders van een chimpansee van de West-Afrikaanse ondersoort waren, maar één grootouder van een andere ondersoort? Juist de afgelopen jaren heeft er een enorme ontwikkeling plaatsgevonden op het gebied van genetisch onderzoek, waardoor er steeds meer mogelijk werd.

Heel wat voeten in de aarde

Maar ook nadat de testmethode gereed was, was DNA-onderzoek aan meer dan 750 chimpansees niet in een vloek en een zucht gedaan. Tenslotte moest van al de dieren bloed afgenomen worden en dat gaat alleen onder verdoving. Meestal wordt voor de bloedafname gewacht tot een ander veterinair onderzoek verdoving nodig maakte. Het was dus een aantal jaren lang wachten met fokken voor dierentuinen waar de resultaten nog niet binnen waren. Zeker jammer voor een sociale diersoort waarbij jongen een grote rol spelen, maar volgens het chimpansee-EEP toch echt noodzakelijk!

De resultaten en hun gevolgen

Zodra de overgrote meerderheid van chimpansees op ondersoort was getest, begon het gepuzzel. Westelijke - en Centraal-Afrikaanse chimpansees zullen voortaan in aparte fokprogramma’s worden gemanaged. De ondersoort uit West-Afrika is behoorlijk bedreigd en er is een goede dierentuinpopulatie aanwezig. Ook van de Centraal-Afrikaanse ondersoort zijn er enkele tientallen ‘ondersoorten-zuivere’ dieren. Het grote aantal chimpansees in Europa in relatie tot beschikbare plaatsen in dierentuinen maakt het nodig om het aantal geboorten te beperken; ook dit is een taak voor het EEP. Hybride chimpansees  zullen in elk geval niet meer mogen voortplanten volgens het beleid van het EEP. De vrouwtjes krijgen een hormoonstaafje als anticonceptie, de mannetjes worden gesteriliseerd. Zo kunnen de betroffen dieren wel veelal in hun eigen sociale groepen verblijven, waar soortgenoten wél mogen voortplanten. Een aantal dieren moet naar andere dierentuinen verhuizen voor een nieuwe carrière als fokman of -vrouw. Omdat het wennen van chimpansees in een andere groep niet al te gemakkelijk is, leveren de verhuizingen een extra uitdaging op. Vaak willen dierentuinen eerst chimpansees uitplaatsen die moeten vertrekken, vóórdat ze nieuwe chimpansees uit andere dierentuinen in hun groep introduceren. Spannende tijden voor de chimpansees, hun verzorgers en de dierentuinbiologen!